Παγκοσμιοποιημένος πλούτος και τοπική φτώχεια - Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Παγκοσμιοποιημένος πλούτος και τοπική φτώχεια - Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Η παγκοσμιοποίηση και ο εντοπισμός δεν αποτελούν δύο πλευρές, δύο πρόσωπα του ίδιου πράγματος. Είναι ταυτόχρονα δυνάμεις προώθησης και μορφές έκφρασης μια καινοφανούς πόλωσης και διαστρωμάτωσης του πληθυσμού σε όλο τον κόσμο ανάμεσα σε παγκοσμιοποιημένους πλούσιους και ντόπιους φτωχούς. Ορισμένοι κατοικούν σε ολόκληρο τον πλανήτη ενώ άλλοι είναι καθηλωμένοι στο χώρο τους, διαπιστώνει ο Μπάουμαν. Η νέα ποιότητα που ονομάζεται παγκοσμιοεντοπιότητα είναι μια ανακατανομή προνομίων και δικαιωμάτων, πλούτου και φτώχειας, ευκαιριών και έλλειψης ελπίδας, δύναμης και αδυναμίας, ελευθερίας και ανελευθερίας. Η παγκοσμιοεντοποιότητα είναι μια διαδικασία παγκόσμιας αναδιαστρωμάτωσης κατά την οποία οικοδομείται μια καινούρια, παγκόσμια, κοινωνικοπολιτισμική, αυτοαναπαραγόμενη ιεραρχία. «Η ελευθερία (προπάντων εμπορίου και κίνησης κεφαλαίων) είναι το θερμοκήπιο μέσα στο οποίο ο πλούτος αυξάνεται γρηγορότερα από ότι στο παρελθόν – και μόλις ο πλούτος αυξηθεί, τότε θα υπάρχει αρκετός για όλους, ισχυρίζονται οι παρηγορητές. Οι φτωχοί του κόσμου, οι νέοι και οι παλαιοί, οι κληρονομικοί και τα παράγωγα των υπολογιστών, δεν θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν ξανά την αμφισβητούμενη θέση τους μέσα σε αυτό το φολκλόρ. Οι πλούσιοι παλαιότερα χρειάζονταν τους φτωχούς για να γίνουν και να παραμείνουν πλούσιοι. Τώρα δεν χρειάζονται πλέον τους φτωχούς», (Ούρλιχ Μπεκ, Τι είναι παγκοσμιοποίηση;, σελ. 144).

Στο επίκεντρο του σχήματος του Μπάουμαν βρίσκεται η τάση ανεξαρτησίας των κοινωνικών τάξεων, κεφαλαίου – εργασίας (η όπως ορίζει ο ίδιος, σε μία διατύπωση μεγαλύτερου εύρους, πρώτου και δεύτερου κόσμου). «Οι κάτοικοι του πρώτου κόσμου ζουν σε ένα αιώνιο παρόν, ζουν μέσα από μια σειρά επεισοδίων τα οποία έχουν αποστειρωθεί με υγιεινό τρόπο τόσο από το παρελθόν όσο και από το μέλλον. Αυτοί οι άνθρωποι είναι διαρκώς απασχολημένοι και δεν έχουν «ποτέ χρόνο» επειδή καμιά στιγμή του χρόνου δεν είναι δυνατόν να διασταλεί – ο χρόνος φαίνεται να έχει «ξεχειλίσει»… Οι άνθρωποι του Δεύτερου Κόσμου λυγίζουν και καταπιέζονται κάτω από το βάρος του άφθονου και περιττού χρόνου, τον οποίο δε μπορούν να γεμίσουν. Στον δικό τους χρόνο «δεν συμβαίνει ποτέ τίποτα». Δεν «ελέγχουν» τον χρόνο – αλλά ούτε και αυτός τους ελέγχει, όπως γινόταν με τον απρόσωπο ρυθμό του χρόνου στο εργοστάσιο που επέβαλε το πέρασμα μπροστά από το μηχάνημα που χτυπιέται η κάρτα. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να σκοτώνουν το χρόνο τους, ακριβώς όπως και αυτός τους σκοτώνει αργά», (Ούρλιχ Μπεκ, Τι είναι παγκοσμιοποίηση;, σελ. 147).

Κοντολογίς, οι κάτοικοι του πρώτου κόσμου ζουν μέσα στο χρόνο, ο χώρος δε σημαίνει γι αυτούς τίποτα αφού η απόσταση τείνει να εκμηδενιστεί. Οι κάτοικοι του Δεύτερου Κόσμου ζουν στο χώρο ό οποίος καθορίζει κατά τρόπο απόλυτο τον χρόνο. Ο άυλος χρόνος τους είναι άδειος, δεν διαθέτει καμιά εξουσία πάνω στον υπερβολικά πραγματικό χώρο.

Ελέγχοντας τους περισσότερους πόρους και επαγωγικά έχοντας τη μεγαλύτερη πολιτική ισχύ οι πλούσιοι δεν χρειάζονται πλέον τους φτωχούς για να παραμείνουν πλούσιοι ή για να γίνουν πλουσιότεροι. Οι φτωχοί απ’ την άλλη, δεν είναι καταναλωτές, δεν είναι ο εφεδρικός στρατός που πρέπει προετοιμάζεται για να επιστρέψει στην παραγωγή αγαθών, δεν μπορούν να πιέσουν, δεν μπορούν να αναλάβουν κανένα έλεγχο στα πλαίσια της οικονομίας της αγοράς η οποία τείνει να τους ξεράσει. Κυριότερη συνέπεια της παγκοσμιοποίησης σύμφωνα με τον Μπάουμαν είναι η παύση της οικονομικής και επαγωγικά και κοινωνικής σχέσης μεταξύ της φτώχειας και του πλούτου. Ο πληθυσμός της γης θα χωρίζεται σε παγκοσμιοποιημένους πλούσιους που κατανικούν το χώρο και δεν έχουν χρόνο και σε περιορισμένους σε συγκεκριμένους τόπους φτωχούς οι οποίοι είναι εγκλωβισμένοι στο χώρο τους και ακριβώς γι αυτό το λόγο αναγκασμένοι να σκοτώνουν το χρόνο τους. Οι νικητές και οι ηττημένοι της παγκοσμιοποίησης δεν συνδέονται με καμία σχέση ενότητας ή εξάρτησης, το προαιώνιο σχήμα δούλου – αφέντη καταρρέει.

Η θεωρία του Μπάουμαν είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα από την άποψη ότι είναι ένα εγχείρημα ερμηνείας νέων πραγματικοτήτων που απορρέουν από την νέα αυτή οικονομική και κοινωνική ποιότητα που ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση. Αναντίρρητα, η παγκοσμιοεντοπιότητα οδηγεί σε μια πόλωση ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς σε παγκόσμιο επίπεδο. Πάραυτα, το σχήμα του Μπάουμαν σχετικοποιείται σε δύο σημεία.

Πρώτον, καταβάλει μια προσπάθεια να ενοποιήσει αυτό που στην παγκόσμια διακρατική πραγματικότητα καταρρέει ανεπίστρεπτα: Την ύπαρξη συγκεκριμένων οικονομικών και θεσμικών πλαισίων. Την αντίληψη που προστάσει κάτι που τείνει να εκλείψει αν δεν έχει ήδη εκλείψει: το γεγονός πως οι φτωχοί είναι δικοί μας φτωχοί και οι πλούσιοι είναι δικοί μας πλούσιοι. Δεύτερον, προκύπτει μια αδυναμία ορισμού των φτωχών με συγκεκριμένο τρόπο. Το κέντρο και η περιφέρεια δεν χωρίζονται με βάση τις διαφορετικές ηπείρους, αλλά συνυπάρχουν, αντιφάσκουν και περιπλέκονται ποικιλοτρόπως μέσα από συγκρούσεις εδώ και εκεί. Κοντολογίς, ο πρώτος κόσμος περιέχεται στον Τρίτο και τον Τέταρτο, όπως και ο Τρίτος και ο Τέταρτος περιέχονται στον Πρώτο. Η θεωρητική συζήτηση που διεξάγεται γύρω από τις ιδέες του Μπάουμαν αφορά ακριβώς τα βασικά ερωτήματα που αφήνει αναπάντητα. Γιατί και πως η παγκοσμιοποίηση καταργεί ακόμη και τα ελάχιστα κοινά χαρακτηριστικά που υπάρχουν ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς; Ο Μπάουμαν λαμβάνει ως προϋπόθεση πως σε αυτό το στάδιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης το σύστημα καταργεί την εργασία. Πρέπει να ανατρέξουμε στον Μαρξ και στη θεωρία της οργανικής σύνθεση κεφαλαίου προκείμενου να αξιολογήσουμε μια τέτοια υπόθεση. Πάντως ο καπιταλισμός χωρίς εργασία δεν είναι κατά τρόπο απόλυτο αντίθετος με τα μαρξιστικά πρότυπα.